Jaio aurreko sexuazio-prozesua

Jaio aurreko sexuazio prozesuan 4 maila bereiz ditzakegu, 2. mailan beste 2 azpi-maila bereiz ditzakegularik: kromosomikoa, gonadala (gametikoa eta hormonala), barne genitala eta kanpo genitala

1. Maila kromosomikoa

Lehenengo sexu-ezaugarria genotipoa da, gizabanako bakoitzaren zelula nukleoan dagoen gene multzoa da, eta sorkuntza gertatzen den momentuan erabakitzen da, obuluaren informazio genetikoa eta hau ernaltzen duen espermatozoidearen informazio genetikoaren bidez.

Obuluak hornidura genetikoaren erdia darama, 23 kromosometan, non hauetako azkena beti X kromosoma den. Espermatozoideen %50ean azken kromosoma Y da, eta beste %50ean X kromosoma da. Ernaltzen duen espermatozoideak X edo Y kromosoma daraman, hozi-zelulak genotipo maskulinoa (46 kariotipoa, XY) edo genotipo femeninoa (46 kariotipoa,XX) izango du, genotipoa organismoaren zelula guztietara transmititua izango delarik. 46 kariotipoan ere beste aldagaiak eman daitezke, hala nola XXY, XXX, XYY, X0,….

Fetuaren bizitzako lehenengo 6 asteetan (gonadaren desberdintzera arte) sexuazio-prozesua kariotipoa 46 XX edo XY delarik oso antzekoa da, baino badaude orduan ere hainbat sexu-desberdintasunak ematen direla agerian uzten dituzten hainbat ebidentzia: adibidez, XY enbrioiek XX enbrioiek baino hazkuntza handiagoa edukitzen dute.

Y kromosomak gene gutxi ditu eta hauen gehiengoa X kromosomarekin elkarrekikotasun handia daukate. Baina bere zeregina ezinbestekoa da hau izango baita sexuazio-prozesuaren hasierako noranzkoa mugatuko duena, SRY genearen (sexdetermining region Y) agerpen funtzionala Y kromosoman fetuaren barrabilaren eraketa ahalbidetuko duen desberdintze gonadala gauzatuko duen jauzi genetiko konplexu baten eragilea izango baita. SRY generik ez balego, obarioen desberdintzea hasiko litzateke, baina horretarako baldintza gehigarri batzuk ere behar dira.

2. Maila gonadala

Fetuaren bizitzako bosgarren astean gutxi gorabehera, sexuazio gonadala hasten da, non desberdindu gabego progonada barrabil edo obario bihurtuko den.

Honetarako, ezinbestekoa da desberdindu gabeko progonada bat osatu izana. Hau gertatuko ez balitz agenesia gonadal bat emango da eta barrabilik edo obariorik gabeko pertsona bat jaioko da. Kasu honetan, pertsona hori emakumea bezala garatuko da (bere identitate sexuala femeninoa izango delako), gonadarik gabe eta kanpo genital femeninoekin (beraz, emakumea bezala sailkatua izango da).

Desberdindu gabeko progonada zeraz osatua dago: medula (nondik barrabila berezituko den) eta azala (nondik obarioa berezituko den). Beraz, bere behin betiko desberdintzearen aurretik badago aurre-estruktura protoginikoa eta beste aurre estruktura protoandrikoa, eta honen arabera desberdindu gabeko aitzindari hau dimorfikoa dela esan dezakegu.

Behin desberdindu gabeko aitzindari hau osatuta, hozi-zelulak bertan barneratuko dira geroko espermatozitoak edo obozitoak izango direnak sortzea ahalbidetuko dutelarik. Honekin azpi maila genetikoaren lehen momentua hasiko da.

Desberdindu gabeko progonadaren medula aktibatzen bada, barrabilaren erakuntzaren prozesua hasiko da, hirugarren hilabete aldera osatuko dena, eta azpi maila endokrinoari hasiera emango dio. Hirugarren hiruhilabetekoan abdominal barrunbetik barrabil zorroetaraino doan barrabilen migrazio prozesua hasiko da.

Obarioaren desberdintzea umetoki barneko bizitzaren hirugarren hilabete aldera hasten da. Tradizionalki SRY genearen gabezian (Y kromosoman dagoena) desberdindu gabeko progonada espontaneoki obarioetara desberdintzen zela kontsideratzen bazen ere, gaur egun, obarioaren garapena eman dadin jakin da ezinbestekoa dela Wnt4 genearen ekintza ematea, bi X kromosomen presentzia eta hozi-zelulak egotea (azkeneko hau ez da gertatzen barrabilarekin, hozi-zelulik gabe desberdindu ahal dena). Hau horrela izanik, hozi-zelulen gabeziak sortutako agenesia obarikoa eman liteke (progonadaren gabeziak ez sortutakoa).

Formatzen den momentutik, barrabila glandula endokrino (hormonen sortzailea) maskulinizatzailea da; are gehiago, jaio aurreko garaian barrabila hormona maskulinizatzaileen fabrika bat da eta nerabezarora arte, ez da gameto maskulinoen fabrika izango. Modu berean, obarioa jaio aurretik gameto femeninoen fabrika da eta nerabezarora arte ez da hormona feminizatzaileen fabrika izango.

2.1. Azpi-maila gametikoa

Seigarren eta zazpigarren asteen artean desberdindu gabeko progonadaren medular zonaldea barrabil bihurtzen da eta hozi-zelulak tubulo seminiferoetara egokitzen dira non espermatogoniak izatera pasatzen diren. Baina, gonada ez bada barrabilean desberdintzen, hozi-zelulak kortikal zonaldean mantentzen dira eta oogoniak bihurtzen dira.

Meiosia oogonietatik eta espermatogonietatik abiatuta gametoen sorkuntzarako gonadetan ematen den prozesua da.

Oogonietatik abiatuta obozitoak sortuko dituen meiosi prozesua 10. eta 13. asteetan zehar hasiko da, eta haurdunaldiaren 7-8 hilabete aldera osatuko da. Jaiotzerakoan, obarioak profasearen azken estadioan dauden obozito primarioak edukiko ditu, zeintzuk neurri handienean estadio honetan mantentzen diren nerabezaro garaia arte, eta hilero, banaka-banaka, beren heldutasun garapena bukatzen dute obulu bihurtuz eta obarioa utziz.

Meiosiaren lehen estadioa fetuaren bizitzan lortzen duten oogonia femeninoetan ez bezala, espermatogonia maskulinoak pubertarora arte ez dira meiosian sartzen; beraz, jaio aurretikako bizitzan eta haurtzaroan hasierako estadioan mantentzen dira.

2.2. Azpi-maila hormonala

Sexuazio-prozesuan kontu endokrinologikoak oinarrizkoak eta erabakigarriak dira; eta hainbesterainokoa da horrela ze hormona sexualak hormona sexuatzaileak izena jaso beharko lukete, jaio aurreko garaiko agente sexuatzaile nagusia direlako alegia. Garai honetan, rol garrantzitsuena duten hormona sexuatzaileak, barrabil-hormonak dira, eta hauen artean nagusiena dudarik gabe, testosterona da (estrogenoa ere testosterona honen aromatizazioarengandik lortzen delarik).

Barrabilek androgenoak sortzen dituzte (batez ere, testosterona eta hormona antimullerianoa) eta obarioak ginogenoak sortzen dituzte (batez ere, estrogenoak eta progesterona). Barrabil-hormonak jaio aurreko aroan daukate protagonismo nagusia, eta obario-hormonak nerabezarora iristean lortzen dute protagonismo hori.

Barrabilak 8. eta 10. asteen artean hasten dira testosterona jariatzen, 14. eta 18. asteen artean (fetu bizitzaren 4. eta 5. hilabetean) progresiboki bere gehienezko produkzioa lortuz (heldutasun aroan ematen diren maila antzekoekin). Lortzen den maila obarioak egotekotan baino 10 aldiz handiagoa da.

6. eta 12. asteen artean testosteronak barne genitalen garapenean eragiten du eta 13. eta 20. asteen artean kanpo genitalen formakuntzan eragiten dutela pentsatzen da. Badirudi jaio aurreko testosteronaren ekoizpen maila goren horrek, momentu horretan osatzen ari diren egitura guztietan eragiten duela. Gutxienez, ekintza andrizantea sortu dadin beharrezkoak diren hartzaile androgeniko aktiboak dituzten egituretan. Jaio aurreko aroan ekintza androgenikoaren aktibitate aztarnak aurki ditzakegu: hezurretan, muskuluetan, erraietan, azalean, nerbioetan eta garunean.

Fetu testosteronak, jaio aurreko garaian osatzen ari diren aldagai askotan eragiten du: hatz-aztarnak, kanpo genitalen tamainaren eta morfologiaren formazioa, hezurrak, pisua eta neurria, gorputzaren hainbat proportzio (enbor-muturrak, gerria-aldaka, hatz erakusle eta nagiaren falangeen luzera). Gainera, ezaugarri neurologiko batzuei eragingo die (bai funtzionalak eta bai estrukturalak): gorputz kailukararen dentsitatea, lateralitate hemisferikoa, konpetentzia enpatikoa, gaitasun ikusmen-motorea, zorroztasun akustikoa, trebetasun espaziala… Eta dirudienez sexu-identitatean eta desiraren sexu-orientazioan ere eragin dezake. Fetuaren testosteronak honakoetan ere eragina izango du: feromonen sorkuntza eta antzematean, desiraren izaeran eta intentsitatean, zenbait keinu-patroietan….

Gonada obario gisa bereizten bada, testosterona eta beste androgeno maila baxuagoak ematen dira bizitza guztian zehar, baina baxuagoak izateak ez du esan nahi existitzen ez direnik. Glandula adrenaletan androgenoak ere ekoizten dira eta fetu androgeno hauek genital femeninoen osaketan oso paper garrantzitsua jokatzen dute; horregatik gutxi androgenizatuak diren emakumeak ezpain txiki eta klitorisaren tamaina txikia daukate, eta oso androgenizatuak diren emakumeen klitorisa berriz handia izan dezakete.

Jaio ondoren obarioek estrogenoen gehitzea sortzen dute: horren ondorioz menstruazio bat eta obulazio bat eduki dezakete. Aurrerago estrogenoen maila gutxitu egiten da, nerabezaro arte bereziki baxu mantenduz. Ekoizte baxuko momentu horietan, obarioak dituztenen estrogeno mailak barrabilak dituztenak baino zortzi aldiz handiagoak dira, adina berdinean. Nerabezaroan iristean, eta produkzio obarikoa aktibatzerakoan, estrogeno eta progesterona mailak handitu ez ezik, testosterona maila ere handitzen dute, honen produkzioa menstruazioaren ziklo osoan zehar fluktuatzen duelarik.

3. Barne genitalen maila

Laugarren astetik aurrera barne genitalen sexuazioa hasten da. Horretarako, bi konduktu desberdinetatik osaturiko aitzindari dimorfikoa osatzea beharrezkoa da: Wolff konduktuak (barne genital maskulinoei bide ematen diotenak: epididimoak, konduktu deferenteak eta besikula seminalak) eta Müller konduktuak (barne genital femeninoei bide emango diotenak: Falopioren tronpak, obarioa, zerbixa eta baginaren goi zatia). Bi prekonfigurazioak dituen aitzindari dimorfikoa da.

Barne genital maskulinoaren desberdintzea sortzeko, fetu testikuluak bi sustantzia jariatu behar ditu: testosterona, Wolff konduktuengan eragiten dutenak, garatu daitezen ahalbidetuz, eta horrela barne genital maskulinoak eratuz; eta antimulleriano hormona, Müller konduktuengan eragiten dutenak, itzul daitezen eragiten, barne genital femeninoak eratzea ekiditen dutenak.

Barrabiletako eraginik egongo ez balitz ez lirateke Müller konduktuak itzuliko (sustantzia antimullerianorik ez legokeelako), baina Wolf konduktuak bai itzuliko lirateke (haiek garatzeko ekintza testosteronikoaren beharra dutelako). Honek, berriro ere, omisio ginikoaren ondoriozko sexuazioan pentsarazten du; hala ere, barne genital femeninoak garatu ahal izateko gene zehatz batzuk egotea ere beharrezkoa dela jakin da.

4. Kanpo genitalen maila

Bosgarren aste aldera, kanpo genitalen sexuazio-prozesua hasten da. Dena desberdindu gabeko errudimentu genitalaren formakuntzarekin hasten da, aurre-egitura ginandrikoa delarik (ez dimorfikoa) nondik kanpo genitalak osatuko diren (bai maskulinoak eta bai femeninoak) bere aniztasun adierazpen guztietan.

Kanpo genital errudimentua desberdindu gabeko lau aurre-estrukturaz osatua dago; sinu urogenitala (maskuriari, uretra prostatikoari eta mintz-uretrari bide emango diena; edo maskuriari, uretrari eta bestibuloari), eminentzia genitalak (eskrotoari edo ezpain nagusiei bide emango dietenak), tolesdura urogenitalak (zakil-uretra edo ezpain txikien eraketa sortuko dutenak) eta tuberkulu genitala (zakilaren edo klitorisaren glandea bihurtuko dena).

9. aste aldera egitura horien desberdintze prozesua hasiko da: horietako bakoitza eragin androgenikoagatik modu desberdinean eta momentu desberdinetan andrizatu daitekeelarik (asko edo gutxi, gehiago edo gutxiago).

Ekintza androgeniko hau aitzindari ginandriko baten gain ematen denez, etendurarik gabeko continuum bat sortzen du; beraz ez dago jauzirik ez mugarik genitalek hartu dezaketen forma anitzen artean, maskulinoagoak edo femeninoagoak diren morfologia posibleen continuum bati leku emanez.

Eta kanpo genitalen morfologiaren arabera egingo da jaio berriaren sexuaren suposizioa. Baldin eta morfologia hori suposizio egin nahi dutenentzat argiki maskulinoa eta femenino gisa desberdintzen ez bada, orduan beste adierazle batzuk bilatuko dituzte suposizio hori egin ahal izateko.

© Joserra Landarroitajauregi
(atal hau Joserra Landarroitajauregi, psikologo, pedagogo eta sexologoaren argitaratu gabeko testu baten laburpena da. Argitalpen honek egile-eskubideak dauzka)